Yaz ayları bitiminde insanlar kendileri için kışlık yiyecekler hazırlarken hayvanlar için de bazı hazırlıklar yaparlar.
Hangi dönemde yaşamış olursa olsunlar, bu kelimeyi şehirli bilmez. En fazla duymuştur. Duymak ile görmek arasındaki farkı çoğumuz bilir.
“Yalamaç” bir hayvan yiyeceğidir. Daha doğrusu büyükbaş hayvanlar için yapılan bir yiyecektir. Özellikle hayvanların otlayamadığı aylarda kendileri için yapılır. Bazen “yal” olarak da kullanırız. Yalnız “yal” ile “yalamaç” arasında yapılış veya hazırlanış farkı vardır.
Karadeniz’de; kısmen kasım ayı olmak üzere, aralık, ocak, şubat ve yine kısmen mart aylarında hayvanlarımız yapılmış ve önceden hazırlanmış yiyeceklerle beslenir. Nisan ayı ile ekim aylarında zaten bağda bahçede beslenme fırsatları vardır.
Yaz ayları bitiminde insanlar kendileri için kışlık yiyecekler hazırlarken hayvanlar için de bazı hazırlıklar yaparlar. Bölgemizde yetişen mısırların kurulmuş olan sapları ayrılır, “alaf” adıyla muhafaza edilir. Kış geldiği zaman yiyecek çeşitleri arasında bulunur.
Biz gelelim “yal” ve “yalamaç” adlı hayvan yiyeceklerine.
Her canlının günün muayyen zamanlarında beslenmeye ihtiyacı vardır. Evcil hayvanların ise beslenmelerine insanlar yardımcı olur. Özellikle köylerde bulunan “karasığır” diye bilinen yerli ırklar yıllardır hep aynı tür beslenmişlerdir. Bahar ve yaz aylarında otlaklarda kış aylarında ise ahırlarda…
Eskiden evlerin toprak ile beraber olduğu kısmına “ahır” denirdi. Ahırın hayvanlar için giriş yeri olduğu gibi bir merdiven ile evin mutfak olarak bilinen odasına da açılırdı. Karlı kış günlerinde dışarıya çıkamayan hayvanların yiyecekleri evde yapılır; dışarıya çıkmadan ahıra açılan delikten ahırda bulunan hayvanların yanına götürülür. Geniş ağızlı bir kaba yiyecekler konur hayvanın önüne tabiri caizse servis edilir.
Hayvana verilen yiyecek yani hayvan yiyeceği, ya yazdan kurutulmuş otlar ya da evde onlar için pişirilmiş yiyeceklerdir. Yazdan kurutulmuş ot ve benzeri besin maddeleri zaten ahırın bir kısmında da bulunur. Ancak evde pişirilen yiyecekler sıcak sıcak hayvana sunulur.
“Yal” muhtelif otların birbirine karıştırılarak yapılan bir yiyecek türüdür. Ev için yapılan yemek malzemelerinden arta kalan veya yemeklerde kullanılmayan artıklar bir kaba konur, hayvanlar için pişirilir ve “yal” ismini alırdı.
Yal, pişmiş hayvan yiyeceğidir. Bazen evlerde farklı tür pişmiş yemekler de olur. Pancar yemeği, patates yemeği ve bilumum bitki menşeli yiyecekler kapların içinde azalmış olan “Ne yemeye, ne de saklamaya yarayan” pişmiş yiyecekler, birbirine karıştırılır hayvanlara verilir. Bu karışmış yemeğin ismi de “Yalamaç” olarak adlandırılır.
Yal ile yalamaç arasında benzerlik; ikisinin de pişmiş olması. Yal ile yalamaç arasındaki tek fark ise yal o an pişirilir taze taze verilir; yalamaç ise artık yiyecekler bir araya gelir hafif bir kaynatma ile hayvanlara verilir.
Siz hayvanlara bakacaksınız ki onlar da size baksın! Ne demiş atalarımız: “Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur.” Yani bir yerde “Al gülüm, ver gülüm…”
Zeki Ordu
